Historia muzyki ŚREDNIOWIECZE

1.CHORAŁ GREGORIAŃSKI

Pięć głównych ośrodków:
– Rzym (chorał rzymski)
• Mediolan (chorał mediolański lub ambrozjański)
• Tereny Hiszpanii (chorał mozarabski)
• Galia (Francja) (chorał galijski)
• Irlandia (chorał irlandzki, później anglosaski)
Chorał rzymski – najważniejszy dla rozwoju muzyki europejskiej. Punkt wyjścia dla chorału gregoriańskiego.
Rzym – centrum chrześcijaństwa zachodniego, wiele kultur muzycznych (hebrajska i grecka), wykształcanie i ustalanie głównych form liturgicznych (nabożeństw i mszy). Powstały_
• Officium brewiarzowe (całodobowy porządek nabożeństw)
• Msza (centralny punkt liturgii chrześcijańskiej)
CZĘŚCI STAŁE (ordinarium missae) CZĘŚCI ZMIENNE (proprium missae)

• Introit – śpiew na wejście
• Kyrie
• Gloria
• Graduał
• Psalm – śpiewy międzylekcyjne
• Tractus
• Alleluja
• Credo
• Offertorium – śpiew na ofiarowanie
• Sanctus
• Agnus dei
• Communio, Postcommunio – śpiewy komunijne
• Ite missa est

Części stałe – niezmienny tekst
Części zmienne – tekst zmieniał się w zależności od okresu liturgicznego (np. adwent, Wielki Post) lub święta
Przełom VI i VII wieku – papież Grzegorz Wielki chciał zebrać i ujednolicić teksty liturgiczne, zapoczątkował reformę -> uporządkowany typ liturgii na cały rok kościelny. Śpiewy liturgiczne od papieża – chorał gregoriański. Wszystko zebrane w księdze Antifoniarius (tylko teksty – nie używano notacji)

Cechy chorału:

1.Oparty na 8 skalach diatonicznych – modi(łac.modus- schemat). 4 podstawowych i 4 plagalnych. Protus, Deuterus , Tritus, Tetrardus (wszystkie autentus i plagalis ).Czasem łączono dwa modi I powstawał modus mixtus.

2.Trzy style śpiewu

• sylabiczny – jeden dźwięk na sylabę (psalmodia)
• neumatyczny – 2,3 dźwięki na sylabę (podstawowy)
• melizmatyczny – wiele dźwięków na sylabę (jubilacje)

3.Trzy rodzaje śpiewu

• antyfoniczny – dwa zespoły na przemian
• responsorialny – solista i zespół na przemian
• solowy – solista, zazwyczaj cantor

4.Zasada werbalno-modalna – podstawa w kształtowaniu melodii i rytmu. Pierwszorzędne znaczenie akcentu w melodiii.

-Akcent wyrazowy – obowiązywał akcent łaciński. Dźwięk dłuższy na sylabę akcentowaną, krótszy na niekcentowaną. Na sylabie wznoszącej melodia do góry (accentus actus), na opadającej do doły (accentus gravis)
-Akcent zdaniowy – najważniejszy wyraz eksponowany przez większą ilość nut i ich wydłużenie (pierwsze przejawy figur retorycznych uwypuklających znaczenie tekstu)

5.Podkreślanie dźwięków na ważnych stopniach skali (np.finalis, lub predominanta resytatywna na której recytowano tekst – czytania, psalmy)

2.FORMY CHORAŁU GREGORIAŃSKIEGO I MONODIA LITURGICZNA

• Forma uzależniona od tekstu, dostosowywana do wymogów liturgii.
• Śpiewy w tzw. liturgii godzin – podstawa: psalmy. Plus antyfony, responsoria, hymny
• Hymn – najciekawsza forma. Śpiew pochwalny do Boga lub świętego. Tekst stroficzny, melodia bez nadmiernej ornamentyki powtarzana wielokrotnie z kolejnymi strofami.
• Nazwy antyfon i responsorium od śpiewu antyfonicznego i responsorialnego
• IX wiek, Francja, nowa forma – trop(tropus – objaśnienia) – rozbiła jednosc stylistyczną chorału
• Tropy – wyjaśnienie,interpretacja istniejącego już tekstu. Tworzenie – podkładanie nowego tekstu pod melizmę.
• Sekwencja – druga obok hymnu – Sobór Trydncki zakazał jej pisania (niezgodność tekstów z dogmatami kościoła) Forma – pary dwuwersowych strof,obie strofy –ta sama melodyka
• Formy monodii liturgicznej: tropy, sekwencje, dramat liturgiczny
• Formy chorału: części mszy, antyfony, responsoria, hymny
• Dramat liturgiczny – wywodzi sięz tropów i sekwencji. Punkt wyjścia dla misteriów. Udramatyzowanie fragmentu tekstu tropu opowiadającego o wyprawie kobiet do grobu chrystusa. Pierwszy dialog. Od XI wieku zaczęto tworzyć wokół tego coraz dłuższą akcję dramatyczną, włączano opróćz solistów chór. Z czasem zaczęto to inscenizować.
• Teksty nowych form nie należały do oficjalnej , podstawowej liturgii, a muzyka odbiegała od chorału nazywa się je monodią liturgiczną.
• Podstawowe rodzaje ksiąg ze śpiewami gregoriańskimi i monodiami liturgicznymi: Graduał i Mszał (skupiały części mszy i śpiewy celebransa); Antyfonarz (śpiewy Officium); Troparz (tropy i formy pochodne); Sekwencjarz (sekwencje) .

3.POCZĄTKI WIELOGŁOSOWOŚCI

1.Traktat z klasztoru St.Amande we Francji Musica enchiriadis – przykłady i teoretyczne uzasadnienia kompozycji wielogłosowej
2.Powstanie – rozbicie stylistycznej jedności chorału przez formy monodii, wpływy muzyki ludowe wykorzystujące prymitywne techniki wielogłosowe, nowe poczucie estetyczne – odbieranie piękna zmysłowo nie tylko duchowo
3.Wielogłosowość rozumiana jako ozdabianie melodii
4.Organum – zespół wspólbrzmiących instrumentów oraz organy (znane już w starożytności)
5.Diaphonia – zestawienie dwóch dźwięków, głosów
6.Organum paralelne-równoległe (metoda tworzenia):
• punktem wyjście jest melodia pochodząca z chorału lub monodii – vox principalis (głos podstawowy)
• druga melodia umieszczana niżej(oś.francusko-włoski) lub wyżej (Anglia) prowadzona równolegle w kwarcie lub kwincie (anglia – czasem w tercji) – vox organalis
• głosy mogły rozpoczynać i kończyć w unisonie
• mogły być zdwajane w oktawie
• melodie budowane w oparciu o skale chorału
• rytmika swobodna
• technika nota contra notam
• głównie sylabiczny rodzaj śpiewu
• opracowywano wielogłosowo tylko fragmenty utworów
7.W XI wieku pojawiły się tercje, seksty, septymy, sekundy – w wyniku przeciwnego ruchu głosów
8.Kompozytorzy szkoły St.Martial w Limoges przyłożyli zasługi w wykształceniu organum malizmatycznego (prowadzenie vox principalis w długich nutach jako głos najniższy, gdy vox organalis prezentował melizmatykę)
9.Pierwsze ustalone formy wielogłosowe – conductus i motet
10. Conductus – wszystkie głosy z inwencji kompozytora (towarzyszył czynnościom liturgicznym)
11. Motet – inny tekst w każdym głosie, podstawa – melodia chorału w głosie najniższym

4.SZKOŁA NOTRE-DAME

1.Rytmika modalna – różnorodne zestawiene dwóch wartości – długiej (longa) i krótkiej (brevis) (inne rodzaje rytmiki: swobodna, menzuralna)
2.Leoninus – mistrz techniki organalnej; Magnus liber organi – kompozycje wielogłosowe na cały rok kościelny, dwu, trzygłosowe, vox principalis – dolny , zwany tenorem, zaczerpnięty z chorału, trzymany w długich, burdonowych nutach; vox organalis – melizmatyczny, rytmika modalna (czasem swobodna), podzielony na ordines – odcinki oddzielone pauzami
3.Principium ante principium – wpólbrzmienie oktawy na początku kompozycji
4.Technika discantus (Leoninus) – rytmizowanie wg zasad modalności wszystkich głosów, łącznie z tenorem. W różnych głosach różne modi rytmiczne – odejście od nota contra notam. Rozwinął ją Perotinus.
5.Perotinus – rozwinięcie techniki discantus; clausule – fragmenty uzupełniające organum; realny czterogłos.

5.LIRYKA RYCERSKA

1.Trubadurzy

• południowa Francja
• Z rodów szlacheckich,arystokratycznych, ale i warstwy niższe
• Wyrafinowana, zmysłowa twórczość dla znawców
• Wiedza radosna (tak nazywali swoją sztukę), pięno świata, przyrody, miłość, kobieta- punkt kultu
• Wilhelm Poitiers, Paire Vidal, Arnaut Daniel, Bernard de Ventandorn
• Język Oc (tylko do wypowiedzi poetyckich)
• Formy: canso (pieśń miłosna), alba (pieśń o świcie), lament (skarga po śmierci), chanson de geste (pieśń o czynach), debata, partiment (dyskusja, spór)
• Muzyka podlegała poezji , głos z instrumentem (najczęściej)
2.Truwerzy
• północna Francja
• Język Oil (pierwowzór francuskiego)
• Proste piosenki – calenda maia (piękno wiosennej przyrody) , warstwy niższe
• Poezja – krok wstecz
• Pierwszy raz wielogłosowość w muzyce świeckiej
• Formy: rondo, viralais, ballada
• Śpiewogra – Adama de la Halle – udramatzowana historia
• Adam de la Halle, Jean le Roux, Thibalt IV de Champagne

3.Minnesingerzy

• Niemcy
• Formy_ lied (pieśń o miłości), spruch (pieśń moralizatorska, satyryczna, filozoficzna)
• Walter von der Vogelweide, Oswald von Wolkenstein, Diematr von Aist

6.ARS ANTIQUA — ARS NOWA

1.ARS ANTIQUA
• ok. 1250-1320
• Rytmika I notacja menzuralna, przemiany tonalne, motet izorytmiczny, wielogłosowe świeckie
• Motet ars antiqua – punkt wyjścia dla polifonii. Pierwsze próby indywidualnej wypowiedzi kompozytora. Formę określa tekst lub iloś powtórzeń schematu w tenorze. Dźwięki prowadzące do finalis. Oprócz kwint i kwart tercje i seksty. Odejście od organalnego prowadzenia głosów. Politekstowość.
• Petrus de Cruce, Adam de la Halle
2.ARS NOVA
• od 1320 do I poł XVw.
• Toni ficti – tony fałszywe – dźwięki podwyższone
• Musica falsa (kompozycje z toni ficti)
• Motet ars nova – motet izorytmiczny. Podstawą jest tenor chorału I podany rytmizacji wg rytmiki menzuralnej; schemat rytmiczny talea oraz color; początki kontrapunktu; usamodzielnienie się głosów pod względem rytmicznym i melodycznym; hoquetus – czkawka (śpiewanie na zmianę przez dwa głosy krótkich wartości); motet świecki, politekstowy, wokalno-instrumeltalny. Tenor – dłlugie wartości
• Filip de Vitry, Guillame de Machaut
3.W 1320r Filip de Vitry użył określenia Ars Nova
4.Motet izorytmiczny

7.MUZYKA ŚWIECKA EPOKI ARS NOVA

1.Francja
• muzyka ściśle złączona z tekstem
• Ballada – 2,3,4-głosowa, wywodzi się z chanson, wpływy motetu (politekstowość, izorytmia)
• Virelais – refrenowo-zwrotkowa (ABA)
• Rondeau – refrenowo-zwrotkowa, refren rozpoczynał utwór, powtarzany z tym samym tekstem
• Chace – faktura polifoniczna(imitacja,kanon), ilustracyjny efekt echa; włochy – caccia
• Guillame de Machaut
2.Włochy (Trecento)
• odmienna od francuskiej rytmika
• formy: ballata, madrygał, caccia (zwrotka i ritornell)
• dominuje dwugłos
• eliminacja konsonansów doskonałyc(kwinta,kwarta)
• tekst – wykorzystywanie wierszy poetów
• duża rola instrumentów
• Francesco Landino, Jacopo da Bologna, Giovanni da Cascia, Piero Gherardello

8.SZKOŁA BURGUNDZKA (przełom średniowiecza i renesansu)

1.Guillame Dufay , Nicolas Grenon, Gilles Binchois, Pierre Fontaine
2.Wpływy angielskie (Jahn Dunstable) I włoskie (Johannes da Ciconia)
3.Guillame Dufay
• Muzyka świecka – nawiązuje stylistycznie do Ars nova, jest wokalno-instrumentalna. Nieskomplikowana rytmika i melodyka, proste środki techniki kompozytorskiej. Tematy z muzyki ludowej i truwerów. Forma – chanson. Budowa utworów – swobodna, kształtowana przez tekst (tematyka miłosna – przeważnie). Imitacja – wpływy muzyki włoskiej.
• Muzyka religijna – Motet – politekstowy, izorytmiczny, tekst – łaciński, jeden; melodyka – chorał, głosy samodzielne, melodyka ornameltalna, melizmatyczna; rytmika – mniej skontrastowana i gwałtowna; tonalność – likwidacja dźwięków prowadzących i konsonansów doskonałych. Msza – części mszalne i cykle, pierwsze – średniowieczne, msza – fauxbourdon (fałszywy burdon – technika polegająca na pochodzie równoległych współbrzmień tercjowo-kwartowych). Kolejne msze – renesansowe – $ rodzaje głosów (sopran, alt, tenor, bas), pełna wokaliza głosów (faktura wokalna), różnicowanie obsaady wykonawczej (np.duety), daminacja polifoni,imitacji, nowatorskie wykorzystywanie cantus firmus Magnificat – tekst z ewangelii Św. Łukasza. Technika fauxbourdon.

9.ŚREDNIOWIECZE W POLSCE

1.Rozwój muzyki średniowiecznej w Polsce
• Gall Anonim – informacje o praktyce muzycznej (pieśni, teńce)
• Muzyka rodzina i liturgia (księgi liturgiczne Sacramentarium tynieckie)
• XIIIw – oyginalne polskie kompozycje do tekstów łacińskich (sekwencje, hymny)
• Wincenty z Kielc – officjum rymowane o Sw. Stanisławie, hymn „Gaude mater Polonia)
• Jan łodzia z Kępy – sekwencja o św. Wojciechu
• Najstarsza pieśń religijna w języku polskiem_ „Bogurodzica”
• Twórczość ludowo-miejska (łacina i polski) (żacy, strefy rzemieślnicze)
• Trubadur – Henryk Probus
• Nauczali według traktatów „Musica enchiriadis” (Hucbalb), „Musica spectativa” Johannes de Muris (1400, uniwersytet jagielloński )
• Mikołaj z Radomia – wielogłosowość, trzygłas,wokalno-instrumentalne, Magnificat – technika fauxbourdon
• Poł XV wieku–polifoniczne opracowania pieśni z tekstem polskim; np.”chwała Tobie gospodzinie”

10.NOTACJA ŚREDNIOWIECZNA

1.Notacja neumatyczna
• znaki zwane neumami, dwa podstawowe – punctum i virga – kombinacje tych znaków
• pierwotnie – notacja cheironomiczna (system ruchu rąk)
• później notacja diastematyczna (różnicująca położenie neum)
• dwie linie – czerwona i żółta (f i c1 )
• później trzecia i czwarta linia – rola kluczy
• notacja gotycka i rzymska
2.Notacja w traktatach teoretycznych
• Dazjalna (4 podstawowe znaki i ich przekształcenia)
• Literowa ( litery ułożone alfabetycznie odpowiadały kolejno dźwiękom skali, później litery układano w powtarzające się co oktawę ciągi)
3.Notacja modalna
• dwie wartości rytmiczne – longa i brevis nie miały określonego czasu trwania
4.Notacja menzuralna
• dalsza regulacja rytmu , ustalenie dokładniejszego czasu trwania nut,
• longa, brevis, semibrevis
• później – maxima, longa, brevis, semibrevis, minima, semiminima
• Wszystkie mogły podlegać podziałowi trójdzielnemu lub dwudzielnemu