Historia muzyki  RENESANS

1. Kompozytorzy franko-flamandzcy
– odgrywali pierwszoplanową rolę w rozwoju muzyki renesansu
– wywodzili się z Burgundii, Francji i Niderlandów, działali w całej Europie zachodniej
– doskonały warsztat kompozytorski, skomplikowana polifonia, renesansowy ład i proporcje
a\ Johanes Ockeghem ( I generacja. również: Jacob Obrecht, Philippe Caron, Johannes Regis)
– wzorował się na Dufayu
– stworzył polifonię linearną (rozległe, melizmatyczne linie melodyczne), muzyka wyłącznie wokalna, religijna
– MSZE – 13 cykli (w tym missa brevis – msza krótka) i 5-gł. Requiem. Technika kanoniczna, zaczyna dopasowywać muzykę do wymowy i znaczenia tekstu.Trzy odmiany mszy:
* msza z cantus firmus w tenorze, zapożyczanym z chorału lub melodii świeckiej
* missa parodia – więcej niż jeden głos z utworu, umieszczany w różnych głosach
* msza, w której wszystkie głosy pochodzą z inwencji kompozytora
– MOTETY – zachowało się 9, głównie maryjnych, opartych na cantus firmus z chorału
* symbolika liczb (odpowiednia ilość dźwięków w zamkniętym odcinku melodycznym)
* melizmatyczna, zdobiona polifonia linearna
b\ Josquin des Pres ( II generacja) – duchowny
– większość jego dzieł wydano drukiem, co świadczy o uznaniu jemu współczesnych
– rozwija technikę imitacyjną
– stosuje czterogłos z dialogami między grupami głosów

MUZYKA ŚWIECKA

– FROTTOLLA – utwór pochodzenia włoskiego o prostej fakturze i formie
* najważniejszy głos najwyższy, reszta – akompaniament akordowy
* budowa zwrotkowa, dowcipny, ironiczny tekst
* wysoki poziom artystyczny, punkt wyjścia dla chorału
– CHANSONS – poważny charakter, faktura polifoniczna, rzadziej akordowa
* różnorodność form – od nawiązujących do virelais, ballady, ronda do rozbudowanych,
w całości przekomponowanych (różne opracowywanie każdej strofy, np.)

MUZYKA RELIGIJNA

– MSZA – ustanowił podstawowe rodzaje cyklu mszalnego
* msza z cantus firmus – z melodii świec./rel. lub specjalnie stworzone
* missa parodia – wszystkie głosy zapożyczone z kompozycji wielogłosowej
* msza będąca cyklem kanonów
* missa parafrasa – ewolucja cantus firmus, przeprowadzenie melodii przez wszystkie głosy
– MOTETY – odcinki nota contra notam, eksponowanie tekstu, tekst łaciński z psalmów, hymnów,sekwencji
* motet kontrastowy – odcinki polifoniczne i nota contra notam na zmianę
* motet deklamacyjny -melodyka deklamacyjna, uwypuklenie tekstu, figury retoryczne
c\ Nicolas Gombert
– uczeń Josquina des Pres
– jeden z ostatnich mistrzów flamandzkich
– twórczość religijna – 170 motetów, 10 mszy
– technika stałej imitacji (przeimitowana) – ciągłe imitowanie każdego pomysłu melodycznego
– dysonanse
– missa parodia ( 8 cyklów mszalnych)
– motety – stała imitacja (punkt wyjścia dla ricercaru i fugi)
2. Renesansowe gatunki wokalne muzyki świeckiej
a\ MADRYGAŁ
– najpopularniejszy gatunek świecki renesansu
– elitarny charakter, wysoki poziom poetycki, wysublimowana muzyka, najnowsze zdobycze
– twórca (? ) – Pietra Bembo – zapoczątkował ruch odnowy języka włoskiego
– muzyka i forma dążyła do oddania treści
– wzory: frottola i motet

TRZY OKRESY ROZWOJU MADRYGAŁU

– I okres (ok. 1530 – 50) – Philippe Verdelot, Constanzo i Sebastiano Festa
* rok 1530 – pierwszy zbiór madrygałów
* faktura akordowa, melodia w głosie najwyższym
* lekki charakter, taneczny rytm, pogodna poezja
* szereg zwrotów melodycznych na słowa (np.”biec” – rozdrobnione wartości)
– II okres (1550 – 70) – Adrian Willert, Orlando di Lasso, G.P. da Palestrina
* Cipriano de Rore – polifonia, środki kompozytorskie charakterystyczne dla motetu, obok
odcinków nota contra notam pojawia się imitacja, tekst istotniejszy od muzyki
* odejście od pogodnej poezji na rzecz indywidualnych poglądów twórcy, temat śmierci
* manieryzm – pogardliwa wobec istniejących wzorców postawa twórcza
* wartości techniczne, warsztatowe (wirtuozeria)
* chromatyka, dysonans jako wartość wyrazowa, rozbudowana ornamentyka
* przeznaczone dla elity
– III okres (1570- 1620) – Carlo Gesualdo da Venosa, Claudio Monteverdi
* kontynuacja stylu manierystycznego, muzyczne apogeum
* rozwój muzyki zmierzający do baroku
* ostateczne zerwanie z tonalnością kościelną – nieskrępowana chromatyka
* skontrastowana forma, zależna od tekstu, podzielona na szereg odcinków o przeciwstawnej fakturze, melodyce, rytmice
* typowo barokowe cechy – np. monodia akompaniowana
b\ CHANSON – pieśń wykształcona z ballady, virelais, i ronda
– w renesansie skomplikowana faktura polifoniczna, poważny tekst
– Szkoła paryska – Pierre Certon, Pierre Sandrin, Clement Janequin
* chanson podobne do włoskiej frottoli
* prosta, zwrotkowa forma, dostosowana do tekstu
* melodia w głosie najwyższym, uzupełnione nieskomplikowanym akompaniamentem
* chanson programowe – C. Janequin – bardziej rozbudowane, o mnie stereotypowej formie. Tematyka dogodna malarstwu dźwiękowemu (np. śpiew ptaków, polowanie, wojna). Efekty onomatopeiczne.
3. Szkoła wenecka – styl polichóralny
– w II poł. XVI w Wenecja głównym ośrodkiem artystycznym
– malarstwo – Tycjan, Giorgione
– muzyka – Adrian Willert, Giovani Gabrielli, Cipriano de Rore
– różnorodność brzmień
– styl polichóralny – wpływ: J. des Pres, ceremonialnej muzyki instrumentalnej i architektury bazyliki św. Marka
* des Pres – tendencje do różnicowania brzmienia zespołu
* wydzielanie głosów, przeciwstawianie głosów wysokich niskim
* dialogowanie dwóch chórów czterogłosowych
* Andrea i Giovani Gabrielli dołączają do cori spezzi (chórów rozbitych) zespoły instrumentalne
* specyficzna akustyka bazyliki św. Marka nie pozwalała na polifonię
* dążenie do uzyskania brzmienia pozwalającego na czytelny odbiór muzyki
* organy w dwóch miejscach, później dwa podesty dla chórów
* dialog chórów i tutti – z konieczności o fakturze akordowej
* w obrębie motetu religijnego, rzadko stałe części mszy, wyjątkowo muz. świecka
* Giovani Gabrielli – sacrae symphoniae
* kontrastowość faktury, dynamiki, kolorystyki, agogiki
* wartości brzmieniowe, niuanse barwy i koloru
* uproszczona harmonika, oparta często na kilku akordach, bez chromatyki
* prosta melodyka, bez melizmatyki i nadmiernej ornamentacji
* rozszerzona skala zespołu (ambitus)
* instrumenty grupowane w chóry (dęte, pierwszy raz w muzyce artystycznej skrzypce)
* ekspresja i dramaturgia

4. Synteza stylów renesansu
a\ Giovani Pierluigida Palestrina – szkoła rzymska – chórzysta, nauczyciel śpiewu
– ok. 1000 kompozycji, muzyka kościelna, (oprócz 8 organowych ricercarów ), wokalna a capella
– msze motety, hymny, lamentacje, offertoria, magnificaty, litanie, psalmy oraz świecki madrygały
– kontrapunkt palestrinowski – świadomość harmoniczna, wyrazista wielogłosowość
– MSZE – 105 mszy, w większości 4,5 głowowych, podstawę 34 stanowił chorał gregoriański
* w 16 wykorzystał pełen tekst chorału, a nie tylko fragmenty
* msze oparte na własnych tematach oraz na utworach innych kompozytorów
* podstawą niektórych missa parodia były jego własne madrygały
* różne techniki: długonutowe cantus firmus, przeimitowana, kanoniczna
* kontrapunkty: simplex – tekst traktowany sylabicznie i synchronicznie we wszystkich głosach, floridus – melizmatyka głosów
– MOTETY – posiadają znamiona różnych stylów
* ograniczona liczba głosów i zmienny ich układ
* oparte na cantus firmus i przeimitowane
* motet deklamacyjny – struktura akordowa i technika dwuchórowa
* Stabat Mater-technika dwuchórowa
* niektóre mają wieloczęściową budowę, wykorzystuje simplex i floridus
* oprócz motetów tworzy też jednolite tematycznie cykle
– MADRYGAŁY – najwcześniej wydane utwory Palestriny
* wzór – motet
* ścisła diatonika – drugi okres rozwoju tego gatunku
b\ Orlando di Lasso – zachowało się ok. 2000 (!) jego kompozycji
– ostatnia generacja kompozytorów franko-flamandzkich
– pisał głownie motety, msze, madrygały i chanson
– MOTETY (ponad 500) – obok religijnych także świeckie okolicznościowe i humorystyczne. Od 2 do 2 głosów.
Czasem wykorzystuje chorał jako cantus firmus.
– MSZE – msza parodiowana oparta na melodii świeckiej lub religijnej, do 8 głosów
– MADRYGAŁY – zaczynał od chromatyki i urozmaiconej harmonii, później są proste w formie i konstrukcji. Tworzy madrygały religijne (21kompozycji – cykl Łzy św. Piotra )
– CHANSON – żartobliwe, o prostej 4-głosowej fakturze, oraz poważne, rozbudowane o charakterze motetowym
– Inne utwory: magnificaty, psalmy, pasje, lamentacje, niemieckie pieśni – lieder, i włoskie – vilanelle
5. Muzyka instrumentalna
– choć w renesansie panowała muzyka wokalna t tylko ze względu na techniki kompozytorskie
– w praktyce większość utworów było wykonywanych z towarzyszeniem instrumentu lub zespołu
– samodzielna muzyka instrumentalna: tańce (np. na balach)
– pavana, galliarda, allemande, courante, sarabanda – zwykle zestawiane parami – szybki + wolny
(w obu wykorzystywano ten sam materiał melodyczny i harmoniczny)
– taki układ można nazwać suitą wariacyjną
– nie zapisywano obsady wykonawczej, instrumentarium zestawiano dowolnie
– wykorzystywanie rodzin instrumentów (4 jednego rodzaju o skalach podobnych wokalnym głosom)
– szczególne miejsce zajmowała lutnia – wszechstronnie wykorzystywana (solowo, akompaniament,zaspół)
– utwory lutniowe zapisywano w tabulaturach (zbiorach na potrzeby danego instrumentalisty)
– powstają pierwsze gatunki i formy
– preludium – organowy wstęp wprowadzający śpiewaków w tonację
– ricercar – powstał w wyniku przeniesienia na instrument klawiszowy motetu wokalnego przeimitowanego
(pierwowzór fugi)
– canzona – wywodzi się ze świeckiej pieśni, oprócz odcinków polifonicznych -taneczne (organy,klawesyn, zespół)
– toccata – rdzennie instrumentalna, wirtuozowski, gwałtowny charakter przez majestatyczne części akordowe i figuracyjne.
– fantazja – przypomina ricercar, jednak swobodniejsza w charakterze i wirtuozowska
– wariacje – tworzone w oparciu o powszechnie znaną melodię, opracowaną przy użyciu różnorodnych środków

6. Muzyka polska renesansu
MUZYKA WOKALNA (nawiązywała do kompozytorów franko-flamandzkich)
a\ Mikołaj z Krakowa – organista, zachowało się ok. 40 kompozycji
*części mszalne, motety, pieśni świeckie, kompozycje na organy
* technika cantus firmus z chorału i z melodii świeckich
* pieść A leć nade mną Wenus -oparta na chanson ze współczesnym tekstem
b\ Wacław z Szamotuł – polifonia, kalwin
* tylko 3 zachowane motety
* zaginęła *-głosowa msza, pasje i lamentacje
* utwory protestanckie – pieśń do polskich tłumaczeń psalmów
* zespolenie muzyki z tekstem,malarstwo muzyczne, kunsztowna melodyka
c\ Cyprian Bazylik – kalwin
* zachowało się 12 pieśni religijnych
*różnorodne środki: od prostej faktury akordowej do rozbudowanej polifonii
d\ Mikołaj Gomółka – Melodie na „Psałterz polski” – zbiór psalmów do tłumaczeń Kochanowskiego
* pisał z myślą o szerokim kręgu odbiorców – stąd zróżnicowanie stylistyczne i techniczne
* 4 – głosowe, przeważa faktura akordowa z melodią w głosie najwyższym
* także opracowania polifoniczne a nawet kontrapunkt podwójny
* cytuje chorał gregoriański, protestancki i melodie ludowe
* prosta harmonika, urozmaicenia w rytmice i melodyce
e\ Marcin Leopolita – renesansowa msza polifoniczna – Missa paschalis (kompletny,5-głosowy cykl)
* nawiązuje do dzieł flamandzkich
* 5 zachowanych motetów
* dopasowywanie do słów rytmu, melodyki i faktury (retoryka muzyczna)
f\ Mikołaj Zieleński – Offertoria et Communiones totius anni – offertoria na cały rok kościelny, w drugim
tomie śpiewy komunijne
* technika polichóralna (offertoria )
* głosy mogą być zdwajane przez instrumenty
* Magnificat – styl typowy dla mistrzów weneckich
* communiones – kontrapunkt wokalny, 1- 6 głosów
* w 1-głosowych akompaniament organów – zapowiedź stylu barokowego

MUZYKA INSTRUMENTALNA

– pierwsze – transkrypcje dzieł wokalnych na instrumenty klawiszowe i lutnię
– rozwój muzyki związany z budownictwem instrumentów
– warsztaty lutnicze: Dobrockich, Dankwartów, Grobliczów
– tabulatury – Tabulatura organowa Jana z Lublina (najsłynniejsza )
– dwa rodzaje tańców: chodzony (wolny) i goniony (szybki)
– twórcy: Walenty Greff-Bakfark, Wojciech Długoraj, Diomedos Cato
– ricercary, fantazje
– mniejsze znaczenie twórczości organowej (początki rozwoju tego instrumentu)